سیاسی دنیا ءَ پروپگنڈا ءِ کرد ء ُ ارزش
نبشتہ کار: وہاب بلوچ
سیاست ءِ دنیا ءَ باز پڑاست کہ چہ آیانی کارمرز ءَ سیاسی گل، راہشون ء ُ باسک وتی سیاسی مول مراداں پورا کن انت۔انچش کہ سفات کاری، زارشانی، گب ء ُ تران،سیاسی دیوان ء ُ دگہ بازین پڑ۔ ھمک پڑ ءَ وتی یک ارزشے است۔ ھمے رنگ سیاسی دنیا ءِ دپتر ءَ پروپگنڈا ءِ اوں بلاہیں کردے ء ُ ارزشے است۔
پروپگنڈا چی ءَ گش انت؟
پروپگنڈا رابطاکاری ءِ ھما کارمرز کنگ ءِ نام انت کہ آئی تہا اڈانک مہ بیت ء ُ آ پہ عقیدہء ُ اومیت ءِ شنگ ء ُ تالانی ءَ کامرز کنگ بب ات۔
پروپگنڈاءِ اے تعریف ءِ تہا سے لبز اڈانک، عقیدہ ء ُ اومیت باز یرزشت دار انت۔
اڈانک ءِ مطلب انت رابطاکاری ءِ عمل کہ آئی دیما اچ واڈیں رکاوٹ ءِ مہ بیت ء ُ آ بے اڈانک ءَ برجم بب ات۔ ادا عقیدہ ءِ مطلب انت پروپگنڈا کنوک ءِ نظریہ، سوچ ء ُ خیال۔ اومیت ءِ مطلب انت پروپگنڈا کنوک ءِ مول ء ُ مراد۔
برزے لبزانی ردا ءَ پروپگنڈا ءَ ما اے لبزانی تہا بیان کت کنیں کہ بے اڈانکیں رابطاکاری ءِ ھما عمل کہ آ پہ گرروہے ءِ یا گلے ءِ نظریہ، سوچ ء ُ خیال ءِ پہ یک مقصدے خاطر ءَ شنگ ء ُ تالاں کنگ۔
ٓٓٓٓٓپروپگنڈا چہ کجاء ُ چوں وجود ءَ اتک؟
پروپگنڈا ءِ اصطلاح1622 ءَ گوں رومن کیھتولک مذہب ءِ کمیٹی، کہ آئی نام ات رومن کیھتولک کونگریگییٹو دے پروپنگڈا فائیڈ، ءَ دیما آرت۔ اے کمیٹی ءِ کار مذہبی عقیدہ ءِ شنگ ء ُ تالاں بزاں پروپگنڈا کنگ ات۔ اے کمیٹی ءِ جوڈ کنگءِ بنیادی مقصدپروٹسٹنٹ ریفورمیشن ءَ چہ شنگ بووھگ دارگ ات۔
دنیا ءِ اولی ء ُ دومی جہانی جنگانی تہا پروپگنڈا مزنیں کساسے ءَ کارمرز کنگ بوت ء ُ چہ ایشی جنگ ء ِ فریقاں باز نپ ء ُ سیت دست کپت۔سردیں جنگ ءِ زمانگ ءَ اوں پروپگنڈا مزنیں کساسے ءَ کارمرز کنگ بوتگ ات۔بلے چہ ایشی مغربی دنیا ترس ءِ اوں آماچ ات کہ پروپگنڈا پہ جمہوریت ءَ بلاہیں تاوان ءِ بوت کنت، پرچہ کہ دومی جہانی جنگ ء ِ تہا نازی جرمنی ءَ جوانیں رنگے ءَ پروپگنڈا پہ وتی سیاسی مفاداں کارمرز کتگ ات۔ بلے دیمتر ءَ مغرب ءَ، بلخصوص امریکہ ءَ، پروپگنڈا ءِ سرا باز پٹ ء ُ ھنڈ کت داں مرچی مغرب ایشی ءَ پہ وتی سیاسی، معاشی ء ُ چاگددی نپ ء ُ دیمروی ءِ ھاطرا کارمرز کنگ ءَ انت۔ مغربی دنیا ءَ پروپگنڈا ءِ درا تک ء ُ پہناتانی سرا 50سال پٹ ھنڈءَ پد اے سرپد بوت انت کہ پروپگنڈا رابطاکاری ءِ یک مخصوصیں حکمت عملیے نام انت۔
پروپگنڈا کنگ ءِ مول مراد چی انت؟
پروپگنڈا کنگ ءِ بنّکی مو ل مراد ایش انت کہ مردمانی کار کنگ ءِ ترزانی بدل کنگ ء ُ مردماں گوں اے بھروسہ ءَ یلا کنگ کہ کارءِ ترزانی تہا بدلی آیانی وتی مرض ئیگ انت ء مہلوک ءَ اے بھروسہ دیگ کہ آیانی اے نوکیں رویہ، فکر ء ُ ھیال آیانی جندیئگ انت۔ (پراٹکانِس ء ُ ایرونسن، 1992، تاک 9)
پروپگنڈا ءِ چنچو تہر انت؟
انچش کہ امریکی نظریات داناں پروپگنڈا ءِ بابت ءَ ونت گڑا آ بلیک، وائیٹ ء ُ گرے پروپگنڈا ءِ استی ءِ با بت سرپدبوت انت۔ بلے پروگنڈا ء ِ اے سییئں تہرانی مفہوم ءِ تہا تفاوت است ات۔(سنوبال، 1999، بیکِر 1949)
1۔بلیک پروپگنڈا
ارادی دروگانی شنگ ء ُ تالانی ءِ ھما ترز کہ چہ آئی پروپگنڈہ کنوک ءَ نپ برس ات بلیک پروپگنڈا گشگ بیت۔
امریکی سوشیالوجسٹ اووارڈ بیکر دومی جہانی جنگ ءِ وھد ءَ اوفیسر آف اسٹریٹیجک سرویسسزپروپگنڈسٹ ءِ حساب ءَ کار کتگ۔ بیکر گشیت جنگ ءِ تہاافواہ ء ُ گپ شپ پہ زور شنگ کنگ بوتگ انت۔ ھمے افواہ ء ُ گپ شپ بلیک پروپگنڈا گشگ بنت۔
2۔وائیٹ پروپگنڈا
متضاد مالومات ء ُ ھیالانی ارادی دارگ ء ُ آیانی جاگہ ءَ انچیں مالومات ء ُ ھیال ءِ تالانی کہ آ پروپگنڈا کنوک ءِ مول مراداں پورا بکنت۔
برے برے وائیٹ پروپگنڈا مردمانی توجہ چہ انچیں جیڈاہاں ٹگلینگ ءِ ھاطرءَ کارمرز کنگ بوتگ کہ آ نہ گیشیتگیں جیڈہ انت۔ایشی ھمراہی ءَ لہتیں انچیں جیڈہانی تشریح کنگ کہ آ پروپگنڈاکنوک ءِ مول مراداں پورا بکنت۔
3۔گرے پروپگنڈا
انچیں مالومات ء ُ ھیالانی تالانی کہ آ راست بوت کن انت ء ُ دروگ اوں بوت کنت انت۔
پروپگنڈاکنگ ءِ وسیلہ چے چی انت؟
پروپگنڈا کنگ ءِ م وسیلہ وا باز انت۔دومی جہانی جنگءِ تہا نازی جرمناں تامر، ریڈیو ء ُ پمپلٹ پہ پروپگنڈا ءَ کارمرز کتگ ات۔ بلے جدیدیں زمانگ ءِ تہا ٹیکنولوجی ءَ پروپگنڈا ءِ میڈیم ھم جدید کتگ انت۔ نوکیں ء ُ کوہنیں زمانگ ءِ پروپگنڈا کنگ ءِ میڈیم چو اے وڈا انت:
۱۔ سوشل میڈیا۲۔ ٹیلیویژن۳۔ روتاک۴۔ تامر ۵۔ ریڈیو۶۔ پمپلیٹ۷۔ پلے کاڈ
۸۔ روانک ۹۔نبشتانک
پروپگنڈاکنگءِ چنچو ٹیکنیک انت؟
1937 ءَ امریکہ ءَ یک ادارہے جوڈ کت کہ آئی نام ات دی انسٹیتوٹ آف پروپگنڈا اینالیسس ء ُ اے ادارہ ءِ بنیادی مول مراد پروپگنڈا ٹیکنیکانی پجارگ ء ُ لس مہلوک ءَ اے سرپدی دیگ کہ وتارہ چہ پروپگنڈا کنوکانی کاراں چے وڈ ابیرکیں انت۔ اے ادارہ ءَ ھمک روچ مالْوماتانی تاک چاپ کت انت، پدا ھمے تاکاناں کتاب ءِ دروشم چاپ ء ُ شنگ کتء ُ مردماں اے سوج اش دات کہ چے وڈ جیڑ انت، نہ کہ چے بہ جہڈ ات۔
دی انسٹیتوٹ آف پروپگنڈا اینالیسس ءَ ھفت پروپگنڈا ٹیکنیک پجارت کہ آ ٹیکنیک چو اے وڈا انت:
1۔ نیم کالنگName-calling/(نام توار پر جنگ)
پروپگنڈا کنوک واتی مخالف فریق ءِ خلاف ءَ حرابیں نام یا لیبل کارمرز کن انت داں آیانی سرا مہلوک ءِ بھروسہ ھلاس بب ات۔
2۔گلے ٹرنگ جنرالی ٹیز Glittering Generalities/
انچیں مشکوکیں سولگن ءِ جنّگ یا بیان ءِ دیگ کہ آیاں ثابت کت نہ کنت۔
4۔ ٹرانسفر Transfer/
پروپگنڈاکنوک نام داریں مردمے ءِ یا چیزے ءِ اجازت ءَ وتی کنگ ءِ دعویٰ ءَ کن انت داں مہلوک ءِ سپورٹ پروپگنڈا کنوک ءِ حق بلیٹ انت۔
4۔ٹسٹی مو نی ہلTestimonial/
پروپگنڈا کنوک عزت مندیں مردماں پہ وتی ھیالانی این ڈورس منٹ ءَ(Endorsement)ءَ کارمرز کن انت ء ُ اومیت کن انت کہ اسٹیمپ آف اپروول (Stamp-of-approval) مہلوکاں چہ آیانی مول مراداں نزدیک کنت۔
5۔ پلین پوکسPlain Folks/
پروپگنڈا کنوک مدامی لس مہلوک ءِ دروشم ءَ انت، انچو منی ء ُ تئی وڈا،یا کہ چہ ماہ یکے بیت۔لس مہلوک اے جوانیں مردمے ھیالانی سرا بھروسہ کت کنت پرچہ کہ آئی ھیال وا لس مہلوک ءِ ھیال انت۔
6۔ بینڈ ویگنBandwagon/
پروپگنڈا کنوک مزنیں کساسے ءَ سپورٹ ءِ دعویٰ ءَ کنت۔ آچہ مہلوک ءِ ھما واھشت ءَ اپیل کنت کہ آکٹّوکیں نیمگ ءَ بوھگ لوٹ انت۔ آ ثابت کت نہ کن انت کہ آیانی ھیال چوں مزنیں کساسے ءَ سپورٹ انجوائے کنگ ءَ انت۔
7۔کارد اسٹک انگCard-stacking/
پروپگنڈا کنوک جوانیں جاوراں وتی حق ءَ پیش کنتء ُ ھرابیناں پہ متبادلے ءَ ایر کنت۔
اثرداریں پروپگنڈا ءِ راز چی انت؟
پروپگنڈا چوں اثردار بب ات ء ُ ایشی اثرداری ءِ راز چی انت؟ اے جست ءِ بابت ءَ نازی جرمنی ءِ فلم پروپگنڈا ڈویژن ءِ سروک پرٹز ھیپلر گشیت کہ اولی سرا یک نہ گشیتگیں جیڈہ ءَ گیشین ء ُ آئی انچش سادہئیں لبزاں بگشداں درا طبقہ ءِ مردام ءِ سرپد بب انت۔ پدا ھمے گشیتگیں جیڈہ ءِ بابت مردماں دم پہ ساعت بگش۔(دومی جہانی جنگ، 1982)
1994ءَ جے میکائل اسپراؤل گشیت کہ پُراثریں پروپگنڈا راز ایش انت کہ ھما انت کہ آپوشیدہ انت۔ آ انچیں وڈے ءَ مردماں وتی نیمگ ءَ مائل کنت کہ ھمے کار چہ مردانی شعور ءَ ڈن انت۔
ء ُ باز وھداں اے سک باز المی بیت کہ نیم دروگ یا سرجمیں دروگ کارمرز کنگ بب ات داں مردم مائل کنگ بب ات کہ فلاں ھیالاں رد انت پمیکا آیاں یل بکن ات۔ پروپگنڈا کنوک دروگیں مالومات شنگ کن انت داں وتی مخالف ءِ بھروسہ چہ مردماں بوپروش ات۔
آکجام نظریہ انت کہ پروپگنڈا ءِ بے کساس اثردار بوھگ ءَ بیان کنت؟
پروپگنڈا ءِ چوں پُر اثر بوت کنت؟ اے جست ءِ بابت علم نفسیات ءِ پڑ ءِ دو نظریہ کمک کن انت کہ آ کجام چیز انت کہ پروپگنڈا انچو اثر دار کنت کہ مردمانی فکر، ھیال ء ُ عمل بدل بنت۔
اولی نظریہ ءَ گشنت نظریہ کردار (Behaviorism)۔ بی اے ویئرازم ءِ نظریہ ءِ جون بی واٹسن نام ءِ نظریہ دانے ءَ دیم ءَ آرتگ۔ اے نظریہ گشیت کہ انسان ءِ درا عمل چہ ڈنی ماھول ءِ سکین داتگیں رد عمل انت۔ اگاں ماہ اے نظریہ ءِ تشریح ءَ بکنیں گڑا ماہ اے سرپد بیں کہ انسان ھما وھد ءَ یک عملے ءِ خلاف ءَ ردِ عمل دنت وھدے کہ چہ ڈنی ماھول ءَ آئی ءِ سکین برس ات۔ ڈنی ماھول مطلب چہ انسانی زات ءَ ڈنی جاگہ۔
بی ای وئیرازم ءِ ردا ڈنی ماحول ءَ سکین داؤکیں شے ھما پیغام انت کہ پروپگنڈا کنوک شنگ اش کن انت۔ وھدے کہ پروپگنڈا کنوک وتی پیغاماں شنگ کن انت گڑا انسان ءَ پہ آیانی رد عمل ءَ کار کنگ ءَ سکین رسیت۔ اے نظریہ ءِ ردا پروپگنڈا کنوک گوں انسانی سکین زورگ ءِ فظرت ءَ رابطہ کنگ ءَ انت، پمیکا پروگنڈا سک باز اثر مند بیت۔
پروپگنڈا ءِ اثرمند بوھگ ءِ جست ءِ بابت ءَ دگہ اوں یک نظریہے است۔ آئی گشنت فُروھڈئین ازم (Freudianism)۔ اے نظریہ سگمُنڈ فُروھڈ نامیں نامدارین نفسیات زانتے ءَ دیم ءَ آرتگ۔
فُروھڈ ءَ علم نفسیات ءِ رداانسانی عقل سے نکانناں بہر کت۔ اولی نکان ءَ ای گو (Ego)ءِ نام ئے دات، دومی ءَ آئی ڈی (ID) ءِ نام ئے دات ء ُ سیمی نکان ءَ سُپر ای گو (Super Ego) ءِ نام ئے دات۔
فُروھڈ ءِ ردا ای گو انسانی عقل ءِ ھما بہر انت کہ آئی شعوری عقل گشنت۔ ء ُ اے شعوری عقل حسب معمول انسان ءِ کنڑول ءَ بیت، بلے برے برے عقل ءِ آدگہ بہر چہ ایشی زوراور بنت۔
آئی ڈی عقل ءِ ھما بہر انت کہ آئی عقل ءِ وت وشّی دست گروکیں بہر گشنت۔ ء ُ شعوری عقل ءَ ھمک وھد ایشی ءَ کنٹرول کنگ ء ِ وستہ جہد کنگی انت۔ فُروھڈ گشیت کہ انسان ءَ عمل پرماہینوک ھمے آئی ڈی انت کہ آئی لاشعوری عقل گشت کن انت۔
سپر ای گو عقل ءِ ھما بہر انت کہ آ تہا ء ُ توکی دودی قانونانی بندوک انت۔ ای گو مدامی انچیں جنگ ءِ کنت کہ آئی باج ء َ برت نہ کنت، پرچہ کہ ای گو مدامی گوں آئی ڈی ء ُ سپر ای گو جنگ کنگ ءِ تہا انت۔ وھدے کہ آئی ڈی چہ ای گو ءِ کنٹرول ءَ درکیت، گڑا ھراب تریں عمل دیم ء َ کاینت۔ وھدے کہ سُپر ای گوزوراور بیت ء ُ آئی ڈی سرجم ءَ غیر فعل بیت بیت، گڑا نسان روبوٹ ءِ وڈا غیر جزباتی ء ُ افسردہ ئیں شے ے جوڈ بیت، پدا انسان ھما کاراں کنت کہ آیانی لوٹ ءَ دگہ مردم کن انت۔
پروپگنڈا نظریہ داں گشنت کہ پروپگنڈا ھما وھد ءَ بے کساس اثر مند بیت کہ پروپگنڈا کنوک گوں آئی ڈی ءَ اپیل بکن انت ء ُ ای گو(شعوری عقل) ءَ بے مہ کن انت۔
چون زانگ ببت کہ پروپگنڈا کار کنگ ءَ انت اگاں نہ؟
اگاں مردماں پروپگنڈاکنوکانی ھیال شنگ کنگ بندات کت گڑا بزان کہ مردمانی ھیال اوں پروپگندا کنوکانی ھیال ءِ حق ءَ بدل بوتگ انت۔ بزاں مردماں وتی کوہنیں ھیال یل کتگ انت۔
دنیا ءِ جنگانی تہاپروپگنڈا ءِ کارمرز
اولی جہانی جنگ ءَ پد امریکی مردماں پروپگنڈا ءِ نیمگ ءَ ھیال گور جنگ بندات کت۔جنگ ءَ اے ھیال پدر کتگ ات کہ جدیدیں پروپگنڈا ٹیکنیک مزنیں کساسے ءَ سِلاہ بندیں لشکر یکجاہ کت کنت ء ُجنگانی دراجیں سالانی وھد ءَ سیول مہلوکانی ھمت ءَ اوں برجم داشت کنت۔
چشیں مزنیں کساس ءِ کہ دوہیں جہانی جنگانی تہا انسان ءَ بہر زرتگ، چد ء ُ پیش اے وڈ نہ بوتگ۔ جہانی جنگانی تہا انسانانی مزنیں کساسے ءَ انسان کشت۔ چشیں مزنیں کساسے ءَ کہ انسان پہ جنگ تیار بوتگ گڑا یشی تہا پروپگنڈا ءِ مزننیں دستے مان بوتگ۔
سیاسی دنیا ءَ پروپگنڈا ءِ یک مرکزی کردے بوتگ ء ُ است، ء ُ آئی کارمرز بے کساس ارزشت داریں عملے۔پمیکا پروگنڈا ءِ سرپد بوھگ ء ُ آئی کارمرز کنگ اوں مرچیگیں سیاست ءَ اوں مزنیں کساسے ءَ گندگ ءَ کیت۔
Wahab Baloch is a student of M.Phil Mass Communication at University of Karachi
