دود ءُ ربیدگ: بے چاڑیءِ سپر
نبشتہ کار: حنیف دلمراد
یکےءَ چہ گیش کھولءِ یکجاہ جہہ منندی دود ءُ ربیدگ(کلچر)ءِ اولی بن ھشت اِنت کہ مردم ءَ وتارءَ اے کار ءَ پہ لاچار کت کہ آ لھتیں انچیں راہ پہ وتءَ بہ شوھاز اِیت کہ آ کار پہ دُرستاں یک بہ بنت، بزانکہ لاپءِ شوھازءَ ابید دگہ نیمگے ھم ھیال گور کنگ بندات بوت،اے یک مارشتی سکینے اَت، انچوشکہ نزورءِ ھمے ھیال کہ زور آور چتور گر ء ُ دار کنگ بہ بیت، وشی چون درشان کنگی اَنت کہ دیمءِ مردم ھم بزانت کہ من گل آں، اَبرمی آپت ء ُ بلیات آنی وھدءَ چتور اے دگر ھم باور کنائینگ بہ بنت کہ من ء ُ منی کھول جنجالےءَ اِنت کہ اے چہ مئے چار ء ُ پنچ مردمءِ وسءَ ڈن اِنت، اے ھما جیڑگ انت کہ ایشاں دودانی اولی بنیات ایر کت، مردمءِ اے ھبکہ ئِے کہ آ وت کئے اِنت چہ کجا اتکگ، کجا روت، سپرءِ بندات چی اِنت ء ُ پرچا ھلاس بیت۔ اے بے چاڑی ءَ لبجگ پرمات ء ُ زبانءَ وتی راہ گیش اِینت۔
ساز ء ُ زیملءِ بن ھشت ابرمی تواراں گوں ھمتواریءَ جوڑ بیت، مردمءِ سر سر جنگءَ آئیءَ رااے باور کنائینت کہ آئیءِ جبینءِ تھا یک مدامی اِیں بے چاڑی یے ھست اِنت بزانکہ آئیءِ تھایک اندری انچیں شُدے ھست کہ آ ھلاس بوت کنت اگاں آئیءَ وراک بہ رس اِیت گڑا آ کٹ اِیت۔ آ شُد آئیءِ اندری بزانکہ روہءِ شُد اِنت، اے ھما شد اِنت کہ ایشیءِ ھلاسیءَ پہ مردمءَ وتی تہ ئِے بے تاھیری ءِھلاس کنگءَ پہ کسہ، ساز ء ُ زیمل، دود، سوت، دھل ء ُ چاپ چوگان بندات کت اَنت۔ ھمروچی زندءِ ھمے گیر معاشی چست ء ُ ایراں دود ء ُ ربیدگ ءِ بُن ھشت ایر کت، دود ءُ ربیدگءِ بن ھشت کدی سوڑگ(by plan) ءِ سر انہ بوتگ، بس وھد آئیءِ کمکار بوتگ وھدءِ لوٹ آئیءِ بنپد انت،ما کدی ھم اے گشت کت نہ کن اِیں کہ دنیاءِ کجام ھم راجےءِ دود ءُربیدگءِ دیمروئی چوش بوتگ، یا چوش اناگتی ءَ ھلاس بوتگ۔ دود ء ُ ربیدگ نہ ھلاس بنت ءُنئیکہ انچو وت سر جوڑ بنت۔ بس ھروھداں ھما دورءِ معاشی ء ُ سیاسی ء ُ چاگردی جاور دود ءُ ربیدگءِ بن ھشتءِ ایر کنگءَ وتی کردءَ پیلو کن اَنت۔
کوھنیں دورءِ بلوچ دود چہ نیامی دورءِ Medival age ءِ دوداں پھک جتا انت، ھمے وڑ ماڈرن ء ُپوسٹ ماڈرن دورءِ بلوچ دود ربیدگءِ تہا زمین ءُآزمانءِ تپاوت ھست اَنت، بلئے اے چارگ ھم المی اِنت کہ یکشلہ اے چے وڑ اَسر مند بوتگ۔ اگاں اے یکشلہ پرشتگ گڑا ما گُشت کن اِیں کہ بلوچ دود ربیدگ اوشتءِ آماچ بوتگ یا ھست اِنت، دود ءُ ربیدگءِ سیادی گوں means of produtionءَاِنت ء ُ ھمے سیادی معاشی سیادیءَ دیمءَ کار اِیت کہ راج کجام دورءِ تھا زندگوازینگءَ اِنت۔ کجام اوں راجے ءِ معاشی ء ُ سیاسی جاور آئیءِ دود ربیدگی CuHuralجاوراں بدل کن اَنت۔ معاش ء ُ سیاست ءِ راہ تچک بنت، دود ء ُ ربیدگی جاور ھما وڑ بنت، انچوشکہ عرب دنیاءِ بلوچ بہ بنت یا سندھ ء ُ پنجابءِ دمگاں یا اوگانستان ء ُ ھندوستانءَ گجراتءِ بلوچ بہ بنت درستانی دود ربیدگانی تھا تپاوت ھست اِنت بلئے یک ھم عنصریں elementیے ایشاں ھوار کت کنت، پدا اے ھم یک اَنت، عرب دنیاءِ بلوچ وتی نامءِ دیمءَ عربی ءَ البلوشی نوشتہ کنت بلئے چہ بلوچ ءَ دست کش نہ اِنت۔ بزانکہ اے انگت یک رنگےءَ اوشاتگ، انچوشکہ سندھءَ چہ سداں سالاں جہہ منندیں سندھءِ بلوچ انگت ھم بلوچ انت بس آ وھدءِ تیلانکاں بلوچءَ چہ بروچ جوڑ کتگ، آ چہ وتی بنزہ orginءَ دز کش نہ انت،عرب دنیاءِ البلوش ء ُ سندھ ءِ بروچ ءِ دود ربیدگ چہ بلوچستان ءِ بلوچ ربیدگءَ کمے تپاوت وَ دار اِیت بلئے جتائیءِ جار ئِے نہ جتگ۔ لڑءِ تھا یک سنگل چیزے نیست بلئے لڑءِ بنداتءَ ء ُ گڈیءَ چارگ المی انت اگاں ایشانی بنداتءَ یا گڑسرءَ یا نیامءَ کجام ھم عنصریے ھوار اِنت گڑا بزانکہ الم سیادی دار اِیت، بس لھتیں یک وڑیں commanچیز ھمے لڑءَ ھوار کن اَنت، ھمدا سالانی گستائی المءَ تپاوت کار اِیت، ھمے گوں بلوچءَ ھم بوتگ دود ربیدگ ھمروچی چیزے ھما کار کہ ھمروچ ء ُ یک ھاسیں دابےءَ گوں بوگءَ انت، انچوشکہ جوڑی ڈڑی، نند ء ُ پادءَ، سیادی ء ُ وارسی، سور ء ُ سانگ، پچ ء ُ پوشاک ،بردک ء ُ بوتنی، ایشاں ابید اے ھم چارگی انت کہ اے مہلوکءِ سور ءُسانگانی تب چہ ماتءِ نیمگءَ انت یا پت ئے، بزانکہ اودئے دودانی تھاماتءِ ارزشت گیش انت یا کہ پت ئے ۔؟
انچوشکہ بلوچانی تھا اے گُشگ بیت کہ پت قوم بیرءَ روءَ اِنت بلئے مات قومءَ کس میاریگ نہ کنت چیءَ کہ آ بیرءَ روءَ نہ اِنت، اداچہ اے زانگ بیت کہ بلوچ راج پتءَ ارزشت دنت، انچوشکہ ھند ی ماتءَ گیش ء ُ یورپءَ پتءَ بُرزتر لیک اَنت۔ کجام ھم راجےءِ دود ربیدگءِ کچ ء ُ کیلءَ پہ cultural school of thoughtءِ ھاسیں ٹولی یک اھمیں ارزشتے دار اِیت بلئے پدا ھم دنیاءِ تھا اے گپ منگ بیت انت کہ کجام دود ربیدگءِ بدلی ء ُ سدلی ءَ پہ یک ھاسیں پیمانہ یے ءَ انت،بزانکہ کیل یے نیست کہ گواز کنگ بہ بیت کہ اے چہ ادا بندات بیت ء ُ ادا کیت یا ناں ایشیءِ نمبر ایر اِنت کہ اے نمبر دیگ بنت گڑا است یا کم نمبر بہ بنت گڑا نیست۔ ء ُ زندگیں دود ربیدگءِ نشانی ھمیش اَنت کہ آ وھدءِ ھمراہ اِنت ء ُ جاہءِ سنگتیءَ کنت۔ اے وڑ دود ربیدگ وھدء ُ جاہءِ بدل بوگءَ گوں وتارءَ بدل کنت دود ربیدگ کدی ھم اوشتءِ آماچ نہ بوتگ آئیءَ ھرچ زمانگءَ یک نوکیں رنگ ء ُ نوکیں دروشمے زرتگ آ وتی راہءَ وت گیشین اِیت، دود ءُ ربیدگءَ بس سرپد بوگءَ پہ دو سادگیں لبز پکار اِنت، آ زند ءِ راہ ء ُ رھبند اِنت ء ُ زندءِ راہ ء ُ رھبند کدی ھم یک وڑ نہ بوتگ، باز جاھاں ایشانی تھا وھدءِ ھمبرائیءَ جدت اتکگ ء ُ باز جاھاں ایشاں ساہ داتگ بزانکہ ھلاس بوتگ اَنت۔ انچوشکہ بلوچ وھدے سندھ ء ُ پنجاب ءِ میزریں ڈگاراں کاینت گڑا سداں سالانی سپرءَ ایشانی دود ربیدگ نوکیں دروشمے زور اِیت ھمے وڑا عمارات، زنجبار، ترکمنستان ء ُ اوگانستان ھم مئے دیمءَ انت کہ اودءِ بلوچ ء ُ بلوچستانءِ بلوچءِ نند ء ُ نیاد، پچ ء ُ پوشاک، سور ء ُ سانگ ءِ تھا یک مزنیں تپاوتے ھست اِنت، بلئے بلوچی رنگ ء ُ ھمگونگی وتی جاہ ءَ انت۔
پہ درور 15 می کرنءَ وھدے کہ مغل ء ُ اے دگہ چہ بلغ بخارا ءَ ہندوستان ءَکاینت گڑا آ وھدءِ ھمبرائیءَ ھندوستانءِ دو د ربیدگ ءِ بھر جوڑ بنت، فارسیءَ شاعری کن اَنت، دربارءِ زبان فارسی بیت، وانگءِ ڈاکومنٹ دراہ ھندی زبانءَ کنگ بنت، سورءُ سانگ ھم ھمدءَ کن اَنت، بزانکہ فرشین ء ُ ھندوستانی دود ءُ ربیدگ سرجمءَ زورگ بیت۔مغل ھندوستانءِ ھاکم بوگءَ رند ھم وتی جندءِ دود ربیدگءَ داشت کت نہ کن اَنت گڑا سندھءِ ٹالپر بلوچ ھاکم چتور وتارءَ داشت کن اَنت دود ربیدگانی پشتءَ پندل نہ بیت، پندل سیاسی ء ُ معاشی معاملاتانی سرا کنگ بنت کہ ھمیشانی اسر پدا دود ربیدگ ءِ سرءَ کپ ایت۔مروچی دنیاءِ تھا دود ربیدگ بہ ھیسیت Subjectوانینگ بیت، انچوش کہ کلچرل اینتھتروپولوجی انت،اے Subject ءِ مردم ایوکءَ اے چار اَنت ء ُ اے شوھاز کن اَنت کہ دنیاءِ تھا کجا کجا، کجام کجام دود ربیدگ اَنت، اے چے چے کن اَنت، ایشاں پیشءَ چے کتگ ء ُ نوں چے کنگءَ انت ایشانی زندءِ رھبند کجام انت، پیشءَ کجام بوتگ اَنت نوں کجام اَنت۔؟
نبشتکار معداللہ جان برق دود ربیدگءِ بنداتءِ سرا گپ جنانءَ گُش اِیت کہ دلوتءِ دارگ ء ُ دھکانکاری کنگ دو بنداتی راہ اِتنت کہ مردماں پہ معاشی چست ء ُ ایرانی سرگرمی آں زرت اَنت بلئے دوئینانی وتی وتی تب جوڑ بوت ،مال ء ُ دلوت داروکاں قبائل آنی دروشم زرت انت ء ُ دھکانکاریءِ سیادی گوں ڈگارءَ اَت، ڈگارءِ کِشگ پُہتو بوگءَ داں ودار کنگ پد اآئیءِ رون ء ُ موش۔ ھمے ڈولءَ مالدارءِ دلوت ء ُ دلوتاں پہ چراجاہ، کور ء ُ کیلگ ءِ شوھازءَ جاہ پہ جاہ بوگ اے دراہ ھما عمل انت کہ ایشاں مردمانی دود ربیدگ ءِ بن ھشت ایر کت بزاں معاش ھما بن سوب اِنت کہ دود ربیدگءِ روتگ معاشی چست ء ُ ایراں سک انت ء ُ معاشءِ دیمروئی ء ُ ُپد منتگی سیاست ءِ تھا رو اَنت۔
ادا اے گپءِ سرپد بوگ باز ارزشت دار اِیت کہ دنیاءِ تھا انچیں دود ربیدگ ھم ھست انت کہ آ دومی دود ربیدگءَ پہ ھبکہ ئِے چیز اَنت۔ انچوشکہ باز انچیں دود ربیدگ ھست کہ آھانی تھا باز کار عیب انت بلئے دومی دگہ دود ربیدگےءِ تھا آ کارعیب یے زانگ نہ بیت، ھشکاوگیں دَمگ دگہ تب یے دار انت ء ُ تیاب دپءِ وتی رِہت ء ُ ریک انت، دود ربیدگ کدی ھم ترندی ءَ گوں دارگ بوت نہ کنت، کسے لٹے زرت نہ کنت ء ُ کسءَ داشت کت نہ کنت کہ تو اے بہ کن ء ُ اے مہ کن۔ ادیب ء ُ کواس، علم ء ِبشریات ء ُ تاریخ ءِ زانتکار ایوکءَ دود ءُ ربیدگءَ ڈیفائن کن انت آئیءِ سرءَ گپ جن انت، آئیءِ بنداتی بدلی ء ُ ھلاسیءِ سوب couses آں شوھاز انت بلئے آھانی گورءَ کدی ھم چوشیں فارمولایے نہ بیت کہ آ بہ گش انت کہ ایش یا آ چیزئے کارمرزکنگءَ پہ اے دود ربیدگ یا کہ آ کلچرل بدل بنت، ھلاس بنت یا کہ وتارءَ دار انت۔
مہلوکءِ ھمروچی زنددود ربیدگ( کلچر) انت، ھما کہ مردم کن اَنت آ دود ربیدگ اِنت، اے اناگتی نہ انت بگندئے یک مدامی ئیں عمل یے۔ زانتکار گوش انت کہ آ دود ربیدگے نہ اِنت کہ آ وتی کش ء ُ گورءَ اسر دور دات مہ کنت ء ُ پدا اسر مہ زور اِیت، پرچہ کہ دود ربیدگ ھم زندءِ دار انت، آرُد اَنت، مزن بنت، ورنا بنت، نیم عمرءَ رس اَنتء ُ پیر بنتء ُ ھمے cycleپدا بندات بیت، پدا ھمے جاہءَ رس ایت۔ بزانکہ ھما چیز کہ ساکت بہ بیت آ دیمءَ نہ روت، بلوچءِ روایرکپتءَ عرب شکلءَ یک مزنیں راجے بلئے مروچی آئیءَ دود ربیدگءِ درگتءَ چیلنج اِنت، ھمے وڑءَ بلوچءِ دود ربیدگءِ چیلنجءَ کس ڈالچار کت نہ کنت Medival ء ُ Modern دورءِ بلوچ ء ُ مروچیگیں پوسٹ ماڈرن زمانگءِ بلوچءِ دود ء ُ ربیدگ یک وڑ نہ اَنت، بلئے ایشیءَ را کس گشت نہ کنت کدی ء ُ کجام وھدءَ چتور بدلی اتکگ۔ ”قومءَ‘ گوں interotionترا کجا بارت سر کنت اے تئی پیسلہ نہ اِنت، اے دود ربیدگ ء ُ زلورتانی پیسلہ انت، دو دود ربیدگانی تہا کجام یک دود ربیدگے ءِ تہا دومیءِ acceptance اگاں ھست آ دیمءَ روت ء ُ دومیءَ وارت وتی تھا جزب کت کنت ما بازیں جاہءَ گنداِیں کہ بلوچ دود ربیدگ ءَ دومی دود ربیدگ وارتگ انت یا کہ وتی رنگءَ کرتگ انت، بلئے اے ھم مروچی گندگ بوگءَ انت کہ بلوچ دود ربیدگءِ ھما دمَگءَ پدا وتی رنگ ھم پشت نہ کپتگ، بزاں یک نوکیں دود ربیدگے دیمءَ اتکگ،چَر جنگ ء ُ سوگند دیگ بلوچءِ جوڈیسٹری سسٹم بوتگ کہ قاضی نشتگ اَنت ء ُ آمیدگسءِ تھا پیسلہ بوتگ۔ مرچی آ دود یک ردیں کارے گشگ بیت، بلئے پدا ھم اے گپ دیمءَ کیت برطانیہءِ جدید جوڈیسٹری نظامءَ مروچی چر ء ُ سوگند ءِ ارزشت پشت نہ گپتگ، مرچی اے بلوچءِ زلورت نہ اِنت مرچی مزن مزنیں شہر انت، اودئے نظامءَ وتی دود ربیدگے جوڑ کتگ، انچوشکہ پاگ مروچی ءَ چہ 100سال پیش ھرچ بلوچءِ سرا بوتگ، سردرائی عیبے بوتگ بلئے مروچی ھمے بلوچانی پُشپد چہ پاگءَ زبھر انت، اے پندلے نہ انت، اے وھدءِ بدلی انت، وھدءِ بدلی ءَ بلوچءِ تب بدل کتگ، دزمال بزاں یک چادرے عہد وسطہءَ ھرچ بلوچءَ گون بوتگ کہ آئیءِ زلورت بوتگ بلئے مروچی ایوکءَ کوچگءِ مردم دزمال زور اِیت،چیءَ کہ آئیءِ زلورت انت ء ُ شہرءِ مردم ءِزلورت نہ انت۔
مردمءِ سیاسی ء ُ معاشی نظام تب ء ُ دود ربیدگءَ بدل کنت، بلئے دود ربیدگءِ یک الیمنٹ یے نہ اِنت۔ زبان، رابطہ، تعلیمی نظام، سیادی ء ُ وارسی ء ُ دگہ بازیں ھست انت کہ اے میزاں میزانءَ دود ربیدگءَ زندگ ھم دار اَنت ء ُ ھلاس کت ھم کن اَنت، مروچی اگاں لیۂ بکھر ء ُ زنجبار، اماراتءِ بلوچ زگریں بلوچی نہ زان اَنت، اے آھانی میار نہ اِنت ایشیءِ سوب باز اَنت، بوت کنت ھما مردمانی سور ء ُ سانگ درملکاں بوتگ، بوت کنت اودءِ تعلیمی زبان بلوچی زبان نہ بوتگ، بوت کنت آ مردمانی وتی ھم ربیدگیں مردماں چہ سیادی ھلاس بوتگ ۔ اے دراہ ھما سوب انت کہ یک دود ربیدگےءِ بدل بوگ، ھلاس بوگ، یا تمرد بوگءَ پہ بن سوب اَنت، بلوچ دود ربیدگ ءِ گوست ء ُ مروچیگیں رنگ چی انت ء ُ ھستیں چیلنجز چے انت، ایشانی سرا جیڑگ ھم المی اِنت۔جیڑگءَ رند یک انچیں مادنیں راہ یے ءِ گیشینگ المی انت کہ ھمائیءَ را گرانءَ منزلءَ رھادگ بوگی انت ء ُ برزءَ ھم ھمے گپ دیمءَ اتک کہ دود ء ُ ربیدگءِ روتگ مردم ءِ معاشی سیادی آں گوں سک انت، معاشی سیادی آنی بدل بوگءَ گوں اے دگہ سیادی ھم بدل بنت، اے گپ تچک انت کہ معاشی چست ء ُ ایراں سیاسی میدان گیش ء ُ گیوار کنت۔ سیاسی دنیا ھمانظامءَ کار اِیت گڑا پدا چاگردءِ تھا نوکیں تبے ودی بیت ء ُ اے ھمے نوکیں تب اِنت کہ دود ربیدگءِ تہا یک Twistیے کار اِیت ء ُ یک دگہ رنگے ھوار بیت۔ چونائیءَ اگاں گپ چیلنجءِ بہ بیت گڑا چیلنج دود ء ُ ربیدگءَ نہ اِنت، چیلنج اسلءَ سیاست ء ُ جغرافیہءَ اِنت، اے ھما دو کلانیں تک اَنت کہ ھمے معاش معاشرت ء ُ کلچرءِ پڑا اسر مند کن اَنت، دود ء ُ ربیدگی درگتءَ روچانی دارگ راجءَ بے ھچ نہ کنت، اے بس ھمینچو کنت کہ یک راجے کہ بے سما اِنت آ ٹوھینگ بیت۔ ء ُ ٹوھینگءَ گوں ھوار راج پہ جوانیءَ سرپد Define کنگ ھم بہ بیت ء ُ یک سرجمیں Awornes دیگی اِنت کہ آ پد اوتی زندمان بزاں ھمروچی چست ء ُ ایرانی تہا ھمیشاں Apply کت بہ کنت، ھمے وڑءَ بلوچ راجءَ ھم وتی ھمروچی زندءِ تہا چمشانک یے دیگی اِنت اگاں آئیء ُآئیءِ کش ء ُ گوری زند راہ ء ُ رھبنداں چہ گسر اَنت آئیء ِوشیاں اے دگہ مردم زبہر اَنت ھواری ء ُ نزیکی نیست اِنت۔ جنجالانی وھدیک تیوکیءِ زرچول جنگءَ اَنت گڑا بزانکہ آ چاگردءِ پرگ پشت روگءَ انت، اے گپءَ دنیا زانت کہ بلوچ یک تمردیں راجے کہ آئیءِ دُہل ء ُ چاپ،ساز ء ُ زیمل ھم راجدپتری پشپد دار اَنت۔ چاردہ چاپانی تہا گیشتریں چاپ جنگی اَنت، کمتریں گل ء ُ شادانی ئیگ اَنت، مکرانی، سریابی لیوا ء ُاے دگہ دوچاپی نامدار اَنت۔جنگءِ نام بد اِنت بلئے بلوچ راجدپتر ھمے سرپدیءَ دنت کہ گیشتریں جنگ بلوچاں پہ دودانی پہریزگءَ کتگ اَنت، پہ میار جلیءَ کتگ اَنت ء ُ سرڈگارء ُ مچی نپاں پہ مڑ اِتگ اَنت۔ بلوچءِ دوازدھیں کوڑ code انچوش کہ ”میارجلی“ ”بیرگیری“ ”سیاہ سرءِ اھترام“ ء ُ دگہ دودانی رکینگءِ کانود انت پچ ء ُ پوشاک،نند ء ُ پادءَ بلوچ چاگردءِ ھاس اَنت، اے تیوگیں دود بے چاڑیءِ سپرءِ پیداوار انت، ھما سپر کہ مردمانی Humanاولی کہولاں بندات کتگ انت۔ بلوچءِ زبان دود ربیدگ ء ُ تہذیب چو اے دگہ راج ء ُ دمگی مردمانی وڑءَ انت، انچوشکہ آ دیمءَ شتگ انت ھمے وڑ بلوچ میزاں میزانءَ دیمءَ شتگ،بلئے ھرچ مرگ بال ءِ وت، بوت کنت علم ء ُ دانش ھما سپر کہ آ دگراں دیمءَ برتگ آ بلوچاں دیمءَ برت کت نہ کتگ۔ بلئے امیت ء ُ جھد ء ُ جپا ء ُ بے چاڑی یک نوکیں زندیے،نوکیں دودے دات کنت۔ اے نوکیں زند ء ُ دوداں ھستیں بیل ء ُ ھمبل ء ُ آؤکیں پدریچ دات کت کنت بلئے المی اَنت کہ آ بے چاڑیءِ سپر ءَ دیمءَ بہ بارت۔
Baloch Students Action Committee is a Student political organization that aims to work for the betterment of Education in Balochistan and politicizing the youth
