ادب اٹ نظریہ نا خواست
نوشتہ: غمخوارحیات
ادب تینا تہٹی اسہ شابیتو معانی و تشریح ئس تخک. مختصراََ دا پاننگ کینہ کہ قوم یا راجءَ سینا تہذیبی دروشم اونا ادب آن خننگک یعنی ادب اسہ قومءَ سینا تول، بش، سیاسی، معاشی و راجی ( راجی آن مراد اونا دودربیدگ، ثقافت) نا آدینک پاننگ مریک.
داڑآن ابید باز نوشتہ کاراک ادب اٹ مذہبی اظہارء ایسونو. ولے اینونا ننا سرآل ادب اٹ نظریہ نا خواست ء.
غٹان مُست ننے نطریہ نا معانی و مفہوم ء پٹوئی ء. نظریہ نا آساننگا مفہوم امو سوچ امو فکر ارادے نا اُست خواء او نا عقل ونظر قبول کے. دادء نطریہ پارہ. دابیرہ اسہ بندغ کن ہم مننگ کیک اسہ گروہ (ٹولی) سینا ہم مننگ کینہ اسہ قوم ءَ سینا مجموعی نطریہ ہم مننگ کیک.
نن ایلو ادب آتیان دانگ تینا راجی ادب براہوئی ٹی وختس نظریہ ء پٹ و پول کینہ تون، نظریہ ننا ادب اٹ نت اٹ بے نا کچ دو بریک. کہ گڑاس تخلیق کار، ادیب، نوشتہ کار یا شاعراریر اَرافک نظریہ ء پوہ مریرہ داسہ نظریہ نا تہٹی تخلیق کیرہ یعنی لکھرہ. ننا ادب اٹ نظریہ نا کمبوتی نا غٹان بھلا سوب ادراک نا کمی ء. ادراک مطالعہ غان بریک، المیہ دادء کہ ننا نوشتہ کار تینے آن ابید پین کس ء خوانپک. اگہ نوشتہ کار خوان ء تو اودے دا ادراک مرو کہ ای لکھیوہ انت ء سے کن، کنا نوشت نا محور، مرکزیت (نیوکلیس) انت ء. ادراک نا مننگ نا سوب کنا نوشتہ کار داسکان بازا نکتہ غاتیا مبہم ء. اکثر ننا نوشتہ کاراک پارہ ادب او سیاست اسُل یک جامفسہ، ننا نوشتہ کار سیاست ء گندہ گڑاس تصور کیک او اندا سرپد مریک کہ نظریہ بیرہ سیاست اٹ مریک. انداوڑ اگہ نن زرس سیاست و ادب نا خڑکی آ ہیت کین تو سیاست اموگڑائے کہ زندئنا ہچو شعبہ ئس سیاست آن ہورک اف. اوپین ہیت ءَ سے کہ ننا گورا بازا خواجہ غاک سیاست ءتینا مفاد پراگندہ کرسہ اودے تجارت جوڑ کرینو. سیاست انگلش نا لوز Politicsنا اُردو بدل ء. Politicsنا لوذ یونانی زبان آن ارفنگانے ءُ دالوز اصل اٹ Police ء، دانا معانی عوام، مخلوق ء. سیاست آسان مفہوم مخلوق تون تعلقداری. داسانن غور کین تو ادبءُ سیاست ء امر جتا کینہ انت ادب نا تعلق مخلوق تون اف؟ انداوڑ معلوم داری کن یات مرے کہ ننا نبی کریم نا مدنی زندگی نا بیشتر حصہ سیاسی ء اونا چندی فیصلہ غاک سیاسی مسنو اَرانا پاشنگا مثال صُلح حدیبیہ ء. دامثال نا تننگ نا ضرورت داڑے داخاتران پیش مس کہ بازا نوشتہ کاراک داسکان سیاست ء گنداؤ عمل ئس پارہ اوفتا معلومات کن عرض کیو کہ نبی کریم نا سیاسی زندنا حوالہ غاپورہ کتاباک نوشتہ مسنو. اندن ای مذہبی حوالہ ٹی زیات ہیت ء دا خاتر ہم الکونٹ کہ ننا نوشتہ کارٹی داسکان مُلائیت نا جراثیماک باز اریر ءُ ننا نوشتہ کار داسکان نظریہ نہ مننگ نا سوب دا فیصلہ ہم کننگ کپک کہ ای واعظ مریو یا شاعرونوشتہ کار انتئے کہ اسہ نوشتہ کار داسکان زئی پرستی ءُ حددرجہ مذہبی انتہا پسندی نا ہم گواچی ارے. حالانکہ نوشتہ کارء ترقی پسند مروئی ء.
مذہب و مُلائیت ٹی فرق ارے. مُلا تینا مفاد نا خاتر داڑے دینءتینا وڈاٹ تشریح کیک اونا آسان انگا مثال دا کہ مُلاک نیاڑی تا بارواٹ انت بیان کیرہ و اسلام نیاڑی نا بارواٹ انت پائک؟ اندن سلطنت عثمانیہ غان گڈ اسلام نا پرچار اراوڑاٹ شینک کننگا. اراوڑ نا بدت وتبدیلی اتنگا دا جتاؤ بحثءَسے.
اراوخت اسکان نظریہ جوڑمفک اموتم اسکان بندغ زند نا ہر شعبہ ٹی بے سوب و سرگڑدان مریک. نن نظریہ ء بیرہ سیاست و ادب اسکان اُرپن بلکہ نظریہ نے لس (عام) زنداٹ ہر موقع غا راہشونی کیک. ” ای آسان و تشریح ئس کریٹ کہ امو خیال اَرادے نا اوست خواء دماغ ونظر قبول کے اونا نظریہ ء. “اندن نظریہ غاک رد ہم مننگ کیرہ دادء نظریاتی اختلاف پارہ. مزہ نا ہیت دا کہ باز وخت بندغ تینا جندنانظریہ ء تینٹ ہم وختاتون اوار رَد کیک.
بندغ اموتم گڑاتیان اوحب مریک اَراتم سوچ بچار کیک ننا ہندا نوشتہ کار یا زانتکارہم مبہم ء واضح اف. دا خاتر کہ نوشتہ کار ء درک اف کہ نظریہ پارہ انتء. نوشتہ نا مسخت انت مریک. بلکہ ننا نوشتہ کاربیرہ رومانیت(محبت) جذباتیت نا گواچی مرسہ لکھک. ارا نوشتاتےنن رَد کپنہ کہ دا افک ادب برائے ادب نا خانہ ٹی بریرہ ولے اَراتم دافتے کس تنقید نا پیمانہ ٹی کچ کے. بھلو بحث بش مریک. اندن ادراک نا کمی نا سوب ننا نوشتہ کار داسکان تنقید ء کرینگ ئس سرپد مریک. داخاتر کہ بنیات آن تنقیدء رجحان تننگ تنے بلکہ بیرہ نوشتازور تخنگانے گوکہ براہوئی اب اٹ ہم، میرگل خان نصیر، ازات جمالدینی، بابو عبدالرحمن کرد، بابو نادر قمبرانی، لالا غلام محمد شاہوانی، ماما عبداللہ جمالدینی، اوکان گڈ عبدالرحمن براہوئی، ڈاکٹر تاج رئیسانی، منظور بلوچ، افضل مراد، منیر بادینی، وحید زہیر و گڑاس پین خواجہ غاک امو پنکو ارافک براہوئی ادب اٹ ترقی پسند تحریکء شینک کریر. ولے دافتان گڈ ترقی پسند تحریک نا نظریاتی پڑ ادب ہورک سلیس. دامس کہ اگہ منظور بلوچ نا حلقہ ٹی کس توس تو اوکان گڑاس بندغ نظریاتی پڑا سرپدی تخا یعنی تینا تخلیقی مرکزء درست کرے، اندن کس اگہ افضل مراد نا حلقہ ٹی توس تو گڑاس درک مس تے. ولے باقاعدہ وڑاٹ داسکان نظریہ ادب اٹ سوگوی نا جہد بے سوب خننگک. انفرادی کوشست اندا سنگتاک کہ ساڑی ءُ کننگو ولے باقاعدہ ادارہ غا تا دروشم ٹی نظریاتی بندغ جوڑ مننگ اف. ادبی تنظیماک داسکان دا کاریم نا اسل بناء کتنو، داخاتر کہ بنیات جوڑ مننگ کپک والدا نوشتہ کار ٹی مستقل مزاجی اف پوسکن بروکا ورنا ٹی او سطح اف اَرا ڈول نی ہیت کننگ خواسہ یعنی نوشتہ کار مزاحمت اشعار لکھک ولے مزاحمت نا تشریح کننگ کپک. مطالعہ نا کمبوتی و خوانندہ ادیب آتا سرکلء تیٹ نہ تولنگ نا سوب داڑے ہر نوشتہ کار تینا منشاء تینٹ اسہ دائرہ سے ٹی بندے گوکہ حلقہ غاک ہم جوڑوک مثلاََ راسکوہ، شاشان انجمن الشعراء، آماچ، بولان، گدان، شون ولے دافک بیرہ ادب نا امو ماحولء برجاہ تخانو.
دا ہم بداف، ای تبدیلی نا و شعور نازی آ گپ کننگ خواہ ای دا پاننگ خواہ کہ شاعر نا جند تینٹ اخس سماجی رویہ غاتا درک تخک. انت کنانوشتہ کاررویہ نا تشریحءِ کننگ کیک. یعنی داسا ننا دا حلقہ غاتے مشاعرہ غاتون اوار شعوری سرکل اڈایتر زیارت تر ذہن سازی ناکنڈا رجوع کیر. تینا دا ہفتہ وار نشستاتا عرق(خسی) ءِ تو نشان ایتر. کنڈ موضوع تیا بحث ارفرداسکان دا کمبوتی ننا نوشتہ کارءِ پلویڑ کرینے کہ شاعر اسٹیج آ تینا شعر ءِ بنفنگان بیدپین ہچوسنجیدہ موضوع سے آ بحث کننگ کپک. آتکہ شاعری نا جند نا لواز متاتے ہم تپک. کنا شاعر داسکان انتئے فیض و جالب ءِ تپک، کنا شاعر انتئے عطاء شاد، گل خان نصیر، ظہور ہاشمی، مبارک قاضی، مجید گوادری ءِتپک. ای دااہم منوہ کہ ہمیش ذہنی سطح غاتے ٹی فرق مریک ولے ارتقائی مرحلہ نا تہٹی ہم تبدیلی کن گام تو ارفنگ مرے. “نیلسن منڈیلا پائک ہزارآ میل مُرا منزل نا سفر نابناءاسہ گام آن مریک” ولے بدقسمتی دا کہ نن داسکان امو گامِ ہم ارفتنن.
اراتم اسکان کسس تینٹ تینے ٹی بدلی اتپک یا ادراک نا کنڈا انپک تو اونا مثال امو دون نا پوغٹ نا مریک. ولدا نظریاتی اختلاف نا گنجائش بلکل ارے مثلاً ترقی پسند ادب اسہ تحریک ئس اس بازاامو بندغاک کہ دادءِ بنا کریر اموفک اسٹ ایلو تون اختلاف تخار انداوڑ ای منظور بلوچ و افضل مراد نا پن تے اوار لکھانٹ گوکہ ترقی پسند ادبی تحریک نا پڑا دافتا نظریہ اسٹ مرو ولے اینو دورباری ٹی خاص بلوچ قومی تحریک نا پڑا باز ہندا دافک اسٹ ایلو نا مخالف اِنور. اختلاف المی ءِ کہ ہیت کننگ زندہ مننگ نا علامتءِ دُنکہ منظور بلوچ پائک
“ہیت کروئی ءِ، زندہ مروئیءِ”
(ولے ہیت مدلل مرے) داڑے ننا گوار براہوئی ادب اٹ زمانہ سے آن صمم بکمم نا رواجءِ باز کم نوشتہ کاراک اریر کہ ہیت کیرہ بحث ارفرہ. دانیامٹ شون ادبی دیوان کہ پوسکن جوڑ مس گڑاس علمی و شعوری بحث نا سرکل خلک ولے اوکان گڈ چپی مس.(؟)
پاننگ نا مسخت دادءِ کہ بیرہ مشاعرہ نا محفل اڈ تننگ گوکہ ادبی ماحول ئس جوڑک اندن داہم بھلو ادبی خدمت ءَسے. کہ تینا زبان و ادب نا شینکاری کن ادبی مجلس اڈ ایتک. نن بیرہ اندا محفل مشاعرہ اسکان اٹ و مٹ محدود سلون. دا اُرینگ ءِ کہ دنیا ٹی اینو چندی تبدیلیک بسنو ننا ادب یا نوشت ٹی انت تبدیلی بس. ولدا دا ہم ضروری اف کہ بیرہ جوزہ ٹی برسہ رومانیت نا گواچی مرسہ گڑاس لکھ تاکہ مخلوق کنے جوان پاءِ. دنکہ نن خننہ اینو بلوچستان ٹی 2005 ء آن وختس نواب اکبر خان شہید مس تو آشوبی مزاحمتی شاعراتا اسہ تروندو تہوئس چکاوچکنک ءِ. اندن وڑ 71ء نا آپریشن آن جنگ آن گڈ اَرا آشوبی دور بلوچ سرزمین آبس اووخت ہم اندنو شاعری مونا بس ارافک مخلوق ٹی بھلو جوزہ ئس شینک کریر او پین ہیتءَ سے کہ اینو امو شعرتا نوشتوک، یا شعر پاروک چپ توسنو؟ یا نظریہ غان منحرف مسنو؟ اینو نا دوراٹ آشوبی شعر (بازاک دافتے انقلابی پارہ، انقلاب نا پین معانی سے غٹ شاعریک انقلاب نا پیمانہ غا دڑپسہ) دا تبدیلی نا عمل ئس ارے. ولے یک طرفہ سے اسٹ داکہ داٹی بیرہ رومانیت ساڑی ءِ نظریہ اف کہ شعر نا نوشتوک نہ شعریت ءِ چائک نہ نظریہ و آدرش(نصب العین)ءِ!!
اندن بیرہ شاعری مننگ ءِ نثر نا بھلا پڑئس ہورکءِ. بیرہ گڑاس نوشتہ کالم لکھیرہ یا گڑاس افسانہ مونا بریرہ اوفک ہم رومانیت نا گواچی ءُ کہ شاعر، شعر نا حداسکان محدود ءِ او نہ تینا راجی تحریک آن بلدءِ نہ ایلو ڈنی تحریکاتے خواننے ( غٹ نوشتہ کار نا گپءِکننگ افٹ اکثریت نا حالت اندادءِ) داڑے اگہ نن سوج ارفن کہ امو شاعر اَرا داوڑ نا شعر لکھک او نا جند دا نوشت اٹ اتوکا واقعات یا کڑداراتیان اخس درک تخک؟ اندن عملی پڑا آشوبی شعر نوشتوک خواجہ اَراہندا سلیک؟ مثلاً کس اگہ نورا مینگل ءِ تینا شعر تیٹ نازیفک انت او درک تخک کہ نورا مینگل دیرئس اس اَرا وخت دیر تون جنگ کرے؟ امر خلنگا؟ یا دا سوج کہ کنا شاعر یا نوشتہ کار بلوچ تاریخ او اینو نا بلوچ تحریک آن اخس بلدِ؟
اندن ای عملی پڑا کڑدار نا ہیت ءِ کریٹ تو کنا خڑکا المیءِ ( کس اگا کنا نوشت تون اختلاف تخانو اونا تنقیدی درندی ءِ تینا بختاوری گوندیوہ.) کہ شعر اٹ ای دُن لکھیو امر ای توفکءِ ارفپر امر ای مش تیا انپر کنا بالاچ خلنگانے، نواب اکبر خلنگانے، یا ای پاؤ ورناس بش مس مش تیان اودے وتن نا پاسبان” ولدا ای تینٹ امو استعماری قوت نا پارٹی ٹی آوار مریو. یا اعزاز یہ کن امو جہدکار تون جنگ کروک نا مجلس اٹ ہم تولک. تو عمل پڑا کنا کڑدار متنازعہ سلیس. اندا کن نظریہ نا بحث ولدا بنا ء کیک اگہ ای حق ءِ لکھانٹ ولدا باطل تون ہم زان پہ زان اُٹ تو اخلاقی جرات نا تقاضہ اندادءِ کہ ای تینا امو حق کن ارفوکا نظریہ اسیکہ رَد کیو بریو پڑو کیو کہ تینا نوشتوکا آشوبی شعر تے رَد کیو. انتئے باز وخت بندغ جذباتی انداز اٹ گڑاس لکھک بید تصورونظریہ غان بیرہ جذبہ نا تہٹی نوشتہ کیک ولے وخت اس اونا وژن کلیر مفک تو او تینے تینٹ رَد کیک.
کہ ہمیش پال*ددیر اٹ فرق ارے، حق و باطل آوار سلپسہ اسٹ ضرور کائک. دُن اُسل مفک کہ نی حق و باطل اڑتوماتے خوش تخنگ کے ءِ اسہ ہندا نازیف گڑا دا دوغلہ پالیسی پاننگ یا منافقت پاننگک.
ہمیشہ حق نا بیان آن اِراگڑا بندغِ توریرہ اسٹ خلیس ایلو جوفہ(لالچ). کنا امو نوشتہ کار اَراتینے حقیقی و نوشتہ کارئس پائک ہم ولدا حقیقت ءِ لکھپک تو او تینٹ اخلاقی جرات نا مظاہرہءِ کرسہ دا اعتراف کے کہ سوب انت ءِ کہ او حقءِ لکھنگ اف؟ یا اگہ لکھک تو امو کتاب اٹ نواب اکبر خان بگٹی کن ہم شعر پائک اموٹی مشرف کن ہم پائک. ولدا ایرا سوج ودی مریرہ یا تو نظریہ اف وژن کلیر اف یا ادراک اف. اڑتوماک ضروری ءُ، نظریہ متو نا نوشت کسر(سمت) دُرست مفک. ادراک متو نی وختی طور اٹ بش مروک تہوسے ٹی با کیسہ اَرادے آخوبتی وڑاٹ بھرم مفک. دُنکہ اینو مزاحمتی یا قومی شاعری باز مننگ ءِ ولے دا بھلا قومی تحریک کن شاعر بیرہ تینے شعر نا نوشت اٹ قومی قرض و فرض آن خلاص کننگ کپک. بلکہ عملی پڑا اودے گام ارفوئی تمک تاکہ او گڑاتے خُڑکان خنے. دُنکہ درو بازا نوشتہ کاراک انقلاب و مزاحمت نا پرچار ٹی جذباتی وڈاٹ چندی ورنا تے بش کریر اینو تینٹ سرکاری نوکری تے دوئی کرسہ امو ورنا تا نوشتاتے جذباتیت نا پن ترسہ آتکہ جہدکار آ تیا مسخرہ ہم خلرہ. مزہ نا ہیت دا کہ دافک درک ہم تخرہ نظریہ و وژن ہم چارہ ولے دافک دانستہ یعنی تینا مرضی ٹی تینا نظریہ غان ٹغلنگرہ کہ وختی طور اٹ نظریہ نا ہیتءِ کرسہ مخالف آن تینا غرض و مفاد ءِ کش والدا تینا دوئے چک، داوڑ نا کڑداراتے واضح کننگ ہم اینو نا نوشتہ کار نا کاریم ءِ. ارافک مبہم و سلوگن ایترہ دُنکہ حمید عزیز آبادی تلاراٹ لکھاسس کہ اسہ شاعرئس درو مُلائیت ناگواچی مرسہ ایٹمی تراک(ایٹم بمب ناٹیسٹ) ءِجوان پاریکہ اوڑکن شعر خلککا ولدا اندانا مخالفت ءِ ہم کرے اوکان گڈ وختس بلوچ ڈیھ اٹ تحریک نا بنا ءَ مس امو خواجہ جہدکاراتا نازیفنگ ءِ شروع کرو اندا نیامٹ سرکارآن اعزازیہ دوئی کننگ کن سرکار نا کنڈان اڈترکا جشن آتیٹ ہم اوار مریک. بنا ٹی اندا خواجہ کمیونسٹ نظریہ نا پیروکار ہم اس. کنا نوشتہ کار نا تخلیق و اونا سوچ نا عملی جاچ نا نیامٹ اخس بھلو تضادئس بش مننگءِ کہ اگہ دا بحث مرے تو تخلیق نا جند تینا نوشتہ کاراک جتا مریک. ولے افسوس کہ دا گوچنی (حقیقت) داسکان مخلوق نا مونا اتنگ تنے اونا بھلا سوب دنکہ پاریٹ ادارک نا کمبوتی ولدا تنقیدی شعور نا کمبوتی ننے دائسخان ءِ راجی پڑا تننگ ءِ کہ کنا نوشتہ کار اَرا تینے شعور نا پیغمبر گوندک، اَرادے راج نا ادینک پارہ ولے حقیقت اٹ دا آدینک خازگ آن پُرءَ دا شعور نا پیغمبر نا دروشم نا ارٹمی رُخ باز پراگندہءِ. ولدا تنقیدی شعور نا مننگ نا سوب انداخواجہ تنقید وختا باز بدہم دیک داخاتر کہ اوٹی نظریہ نا فقدان ءُ اخلاقی جرات نا کمی ءِ. ایلو کنڈا مبہم نظریہ تخوکا نوشتہ کار (اَرا گام ئس سرکار تون گام ئس تینا راج تونے) سادہ غا مخلوق نا مونا بھلو دانشور، شاعر و ادیب ئس ہم ارے داخاتران کہ مخلوق دانا عملی کرتوتءَ تے اُرتنے بلکہ بیرہ اونا شعر و نوشتاتے بننگنے یا خوانانے.
دا نزوریک امو تم نوشتہ کاراک ننا ادب آن مر مرو اراتم تنقیدءِ شعور تننگو ( ای امو تنقید نا ہیت کننگ اُٹ اَراٹی دلیل مرے اعتراض مف. اندا وڈ ننا ادبی نقاد اٹ دا مرض ہم ارے کہ وجود آن انکار کیک) امو تنقید اَرا زاتیات نا بلکہ غیر جانبدارنہ وڑ اٹ مرو. چونکہ نن اسہ غلام و سماج سے تولینہ ننا تہٹی کالونیزم نا تالان کروکا چندی غلامانہ خصلت آک اریر ارافک دُن زو مُر مفسہ. ننا ادب ہم داسکان ننا سرفیس نا سیاست امبار تتربترءِ. بلکہ دافتے مرکننگ کن حددرجہ زہن سازی نا ضرورت ءِ اندن ادب اٹ نظریہ نا مننگ روح نا درجہ تخک اگہ نظریہ مفک تو تخلیق اسہ کنڈ سلیک و نوشتہ کار اسہ کنڈا جوکہ مریک.
Baloch Students Action Committee is a Student political organization that aims to work for the betterment of Education in Balochistan and politicizing the youth
